He hōnore he korōria he maungārongo ki te whenua he whakaaro pai ki ngā tāngata katoa…āmene.

Ko Taoperetao te maunga tipua, Ko Te Mana o Rongo te awa tipua, Ko Tapuwae te tipuna whare, ko Rauhina te wharekai, ko Tataahoata te marae, ko Ngāi Te Riu te hapū, ko Tūhoe, Ngāti Manawa me Ngāti Whare ōku iwi.

E ngā mana e ngā reo, e aku rau Rangatira mā, tēnei ngā mihi aroha me ngā mihi maioha atu ki a koutou tēnā koutou, tēnā koutou, tēnā koutou katoa.

Te Wharekura o Huiarau

I whānau mai au i te hōhipera o Rotorua i te tau 1949 te pekepoho o te whānau. Ko Taputu rāua ko Te Kopa Meriana ōku Mātua. I tipu ake au ki roto o Ruatāhuna Kākahu Mauku, Paku Kore.

I mua o taku tīmatanga ki te Kura o Huiarau, Te Huiarau Native School i aua rā, ko te reo Māori anake te reo i rangona ki te kāinga. Engari i taku tīmatanga ki te kura, ohorere ana kē, i raro i ngā ture kura o aua rā, i aukatia te kōrerohia o te reo … ko te reo Pākehā anake i āheitia. I te mau koe he kumekume rarauhe mai i ngā hiwi i runga ake i te kura ngā whiu mō tō hara... auē taukuri ē!

Nā ēnei au pēhitanga kaikiri iwi, patu wairua hoki, he tūkinotanga tēnei i mau ki taku ngākau.

Ahakoa tonu i ngā tau i muri mai ka whai karahipi ētehi o mātau ngā tauira o tōku reanga kura kia kuraina ki ngā kura tuarua o waho. I tukua au ki Te Kura Kōtiro o Auckland Girls Grammar. E rua tau ki reira ka tūtaki au ki te pāpā o aku tamariki kāre i roa ka tipu te pā harakeke, e toru ngā tama tāne, kotahi te pirinihi.  

I ngā tau ono tekau, whitu tekau, waru tekau, i te wā e whakatipua ana te pā harakeke he maha ngā mahi i kawea e au hai āwhina i te tahua pūtea a te whānau. Mai i ngā mahi whakatipu paina ki te ngahere nui o Kaingaroa ki ērā o ngā mahi hokohoko kākahu taputapu mīhini puruma whare, he awhi he tautoko Kaiako i te reo ki te Kura o Tāwhiuau ki Murupara, arā atu.

I ngā tau waru tekau mā whā ka whai tūranga mahi au ki te Tari Hauora o Rotorua. He tūranga hou tēnei nā ngā Wāhine Māori Toko i te Ora i tohu kia tauirahia ki ngā rohe kāinga e whā ki Te Waiariki, Tainui ki Tūrangawaewae me Tauranga Moana. I whakataetaehia e ngā mema o ngā peka o Murupara ki te Waiariki, ka riro i a au te tūranga mō te peka o Tāwhārangi.  

He oranga whānau he oranga wairua, hinengaro me te taha tinana. He mahi tahi he āwhina i ngā whānau maha e raruhia ana, ngā tari kāwanatanga, te ture, ngā kōti me ngā taiohi , ā, he whakaara kaupapa oranga motuhake mā te iwi mō te iwi. Whāia te wā ka hūnuku mai au ki Ruatāhuna ki tōku ūkaipō ki te pōwhiri ā te peka o te hau kāinga. I taua wā tērā ko te Tohunga Mātauranga Rongoa, a Hohepa Kereopa e kōkiri anō ana i te oranga hauora ki ērā takiwā o roto o Tūhoe ki ngā mārua o Te Waimana Kakū, Ruātoki me ērā atu o ngā rohe kāinga ki te taha whakararo o Tūhoe me ōna hapū. Ia wā ka tūtaki māua me ērā o ngā kaimahi Hauora i raro i te maru o ngā rōpu tautoko, te pāpā a Te Rangihau me ngā āpiha o te Tari Hauora o Rotorua. Te Hā o te penupenu, he hokinga ki ngā ākonga o mua me te whakapono ko te oranga me te rongoā tūturu mō ngā whānau kai roto tonu i ēnei tohutohu a rātau mā. Ko tōku ora ko tōku Tūhoetanga. 

Te Reo Pāpāho o Irirangi Aotearoa 603FM

I te tau waru tekau mā waru ka karanga mai te Tumu whakarae o Irirangi Aotearoa kia rere atu au ki Tāmaki Makaurau, he tūranga mahi e wātea ana. I ohorere au nā te mea kīhei ōku nā mātauranga, pūkenga mō ngā mahi pāpāho, ki ōku whakaaro he mahi uaua, heoi ko te mea nui ka pāhotia ngā kōrero katoa ki roto i te reo Māori anake, nā tērā ka whakaae atu au.

I taku taenga atu ka tīmata ngā tohunga kaihautū i ngā mahi ki te whakamātau i au ki runga i ngā taonga whakapāoho kia rongo mēnā e tau ana te tangi me te rere o taku reo a takiwā.  

Kāre i roa i muri mai o taku taenga atu ki te kāinga ohorere ana kē, he waea kōrero e takoto ana kua riro i a au te mahi …..auē taukuri ē! me aha ināianei? 

Ka noho au ki te whiriwhiri me pēhea au, nā te mea i te mahi tonu au mā te iwi me te Poari Hauora o Rotorua. He mahi upoko pakaru he mahi whakamāuiui i te hinengaro, wairua me te tinana.

Ko te mea nui kē kua tīmatahia kua tauirahia ngā mahi, āpiti atu kua tae ki te wā me whakawātea au mā tētehi atu me te taraipara o te hau kāinga aua mahi e kawe.

Ahakoa kāre i hiahia tētahi o aku kaumātua kia haere au, engari hei ana whakatūpato, haere kia kaha koe ki te tiaki i a koe i roto i te ao kikokiko whānui kai waho rā e tatari mai engari haere i runga i ngā manaakitanga a te runga rawa, mahia te mahi.

Tūturu he ao hōu, he ao rerekē, he ao kōrero, katakata, waiata, he ao me ōna momo katoa te ao Pāpāho o Irirangi Aotearoa ia rā, ia rā.

Tīmata ngā pāhotanga o te rā i te wāhanga parakuihi atu i te ono karaka ki te tekau karaka ia ata Mane ki te Paraire, ko ngā whetu pāpāho ko Temuera Morrison rāua ko Jay Laga’a, ki te hunga whakarongo ki a rāua, kātahi nei te tokorua hātakēhi rawa atu.

I muri mai i a rāua, atu i te tekau karaka ki te rua karaka o te ahiahi ko māua ko Paki Cherrington, he whetu o te ao kiriata, he wāhanga whakawhitiwhiti kōrero me te hunga e whakarongo ana, ā, e waea mai ana.   

Nō muri ake ka hono mai te korokoro tui a Moana Maniapoto Jackson i taua wā ki taku taha. Āpiti atu ki aku mahi pāpāho he kaipānui anō au mō ngā pitopito kōrero o te wā i roto i tō tāua reo.

E ono marama mai o tōku tīmatanga me te wā e tauirahia ana a Irirangi Aotearoa ki Tāmaki Makaurau, ka tīmata te rere kia puta whānui te reo pāpāho o te Irirangi Māori tuatahi kia rangona whānuihia ki ngā kokonga katoa huri noa i te motu. Pārekareka ana ki te pāoho atu ki ngā māngai kōrero o ngā iwi mai i Te Tai tokerau whakawhiti ana i te moana o Raukawa ki Te Waipounamu, Te Waka a Māui. Ko te ingoa o taku hōtaka i whakahaerehia e au i ia Rātapu ko ‘Te Mata o Te Motu’, he whakahono atu ki ngā māngai kaikōrero o ia iwi kia rongo he aha ngā take nui me ngā kaupapa e kōrerohia ana e hautūhia ana rānei ki ō rātau rohe kāinga.

Tūturu he ao tere te haere o ngā mahi me te huri o te ao, ngā kōrero, āe, kōrero, kōrero, kōrero i ngā wā katoa mai i te ao tōrangapū, ngā pitopito kōrero, ngā kaupapa katoa piki, heke ahakoa he aha, he rite katoa, kia kōrerohia, wānangahia , wherawherahia, werohia. Ko tōna tikanga me koi tonu te hinengaro o te tangata i ngā wā katoa, moe, oho, haere tonu, haere tonu.

E ai ki tā Te Karere Tūturu e kore he mahi tino kaha te whakaohooho i te hinengaro te wairua me te ngākau aroha ki te reo heke iho o ō tāua mātua tīpuna.

Mauriora.

Te Karere

Whai atu ana i te wā e hihiko tonu ana i roto i tēnei hīkoi nui ki roto i te ao pāpāho Māori, i te tau iwa tekau ka tae mai he tono mai i a Moari Stafford te Tumu whakarae o te hōtaka o Te Karere, te poutokomanawa o te whare pāpāho Māori ki Te Reo Tātaki o Aotearoa. Nā te kaikawe kōrero matua nā Hirini Henare i kawe mai.

Te tono, he tūranga mahi e wātea ana, hai kaikawe kōrero me matatau ki te reo, te hangarau me te tīpako i ngā kaupapa kōrero o te wā.

He mahi me ōna whakawhiu he tokomaha, me mataara tonu te hinengaro o te kaikawe kōrero ki te hopu i ngā kōhimuhimu o ia rā, ahakoa mai i hea atu, me kaha ki te nanao atu ki ngā kaupapa nui o roto i te ao Māori, ngā hāpori o te motu, ngā rohe kāinga, ngā rangatira me ngā māngai kōrero o ia iwi, hapū, whānau, marae ahakoa kai hea, ko wai rānei.   Pō, ao he rite tonu, mena he kaupapa nui e ara ake ana i te waenganui pō me tere te whakakorikorihia o tō tangata kaikāmera.

Ahakoa he kaikawe kōrero i te nuinga o te wā, engari he huhua atu kē ngā mahi i hautūhia e au i ōku tau ki Te Karere. He kaipānui i ngā rārangi kōrero o te rā, he kaiwāwahi etita rānei i ngā kaupapa o te rā, he whakapākehā i ngā kupu o aku pūrongo kia pāhotia i te ata hāpara o muri mai.

I roto i ōku tau e whai ana e ruku ana rānei mō ngā kaupapa nui o te wā, ko ngā mea tino mīharo rawa atu ki a au ko te kite e tipu ana te Kōhanga Reo e whāngaihia ana tō tāua reo me ōna tikanga ki ngā reanga me ngā mokopuna e tipu ake ana.

Te mauria atu ki te kōti pīra o Rānana e te Kaunihera Māori o Aotearoa kia whakamanahia te pāhotanga o tō tāua reo.

Ngā Rangatira me ngā māngai kōrero ā-rohe huri noa te motu puta atu ki ngā moutere o Te Moana Nui a Kiwa ki te ao whānui tēnei te tuku mihi ki a koutou i uiuihia e au ki ngā tini me ngā mano kaupapa i pakangatia, i whakanuia, i whakamoea.

I tēnei tau kua toru tekau mā rima tau a Te Karere e noho ana hai poutokomanawa o te whare pāpāho Māori o Te Reo Tātaki o Aotearoa. Ko ngā whāinga e rua, arā, ko te whakamana i te reo Māori, me te tirohanga Māori ki ngā kaupapa ā-hāpori, ā-motu, ā-ao.

Tekau mā rima tau i muri mai o tōku tīmatanga ka kī mai tētehi o aku kuia, kua rahi tēnā e pē, o takohatanga o tō reo Tūhoe ki te ao.

Heoi, nō te tau rua mano tekau mā ono rā anō ka whakairihia e au taku pōtae kaipāpāho mō Te Karere, e rua tekau mā rima tau … kua rahi tērā.   

Nā reira, tēnei ngā mihi maioha ki aku Rau Rangatira me ōku hoa mahi katoa koutou i kaha ki te awhi i a au i ngā wā katoa tēnā koutou, tēnā koutou, tēnā koutou katoa.    

Mai i ōku maunga tipua i Ruatāhuna paku kore kākahu mauku, ki te tāone nui o Tāmaki Herenga waka, tuturu he moemoeā me ōna kawenga katoa kua whakatinanahia.

I ēnei rā ko tōna tika kua whakairia kē tōku pōtae mahi engari nā te hokinga mai ki te kāinga kua maha atu kē ngā mahi. Te hanga papakāinga ki ōku whenua tipuna o Tāwhitiwhiti ki Te Whāiti-nui-a-Toi, me te whakahou haere i ngā whare Tipuna ki Tātāhoata Ruatāhuna, te heamana o ngā poari Kaitiaki e rua.

Kāti, ko tā He Muka he whakaputa kōrero ki te reo Māori. Ko ngā tirohanga, whakaaro rānei kei roto i te tuhinga nei he mea whaiaro nō te tangata nāna te kōrero i tuhi. Ka mutu, kāore i te whakaatu i ngā whakaaro o, i ngā kōrero a, rānei, Te Taura Whiri i te Reo Māori, āna kaimahi, tana pae whakahaere, tana poari rānei, tae atu rā ki ngā tari, ngā pakihi rānei e whai pānga ana ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, ahakoa te hononga, hāunga i ngā mea kua āta whakahuatia ake ai.  Ehara ēnei tirohanga, whakaaro, kōrero rānei i te mea whakaiti, whakahē rānei, i te iwi, i te hapori, i te rōpū, i te tari, i te pakihi, i te tangata rānei.