Tākarohia Te Reo Whutupōro

Nau mai, hoki mahara mai tātou ki tēnei putanga tawhito o He Muka, i tāngia i te 28 o Hepetema 2011. 

Tākarohia te Reo – Te Reo Whutupōro 

Kua whāngaihia e Piri Weepu te pōro ki te nonoke . . . kua ākina mai e Liam Messam te poumuri . . . kua oma ki te taha kāpō . . . kua tukuna ki a Hosea Gear . . . kua karo whakaroto . . . whakawaho. Kua tukia te parihau . . . kua parea te haika . . . KUA PIRO I TE KOKONGA!!! 

Kua whakaeke mai te Ipu Whutupōro o te Ao ki runga i te marae o Aotearoa, ā, ko te reo taurima ko te reo Māori. Ko te rerenga i runga nei, he tauira o te reo ka rongohia i te wā o te Ipu Whutupōro o te Ao. Ka noho koia tonu hei reo kawe i ngā tākaro katoa ka mātakitakina i runga pouaka whakaata. Ehara i te āhuatanga hou, otirā, mai anō i te tīmatanga o ngā reo irirangi Māori, i pāohotia ngā hākinakina i roto i te reo. Nā te kamupene hoki o Sky i tīmata ngā pāohotanga reo Māori i runga pouaka whakaata i te tau 2001, ā, he nui ngā hākinakina kei runga o Whakaata Māori i ēnei rā. Heoi anō, e whai ake nei tētahi kupu taka o ngā rerenga matua, kia kore ai koe e noho kūare ki te reo tākaro. 

Ngā kupu matua 

Nonoke – Kua kōpiri ngā pou tukituki. Kei te anga whakamua ngā rae, he torotika ngā tuarā. Kua puta te karanga a te kaiwawao, “Tuohu ... whakapā. Kia mau. Tukua!” I ahahā! Ko te tohu tēnei kua rite te nonoke, hei whāngaitanga mā te kairau. Ko te tūāpapa o te kapa whutupōro ko tāna nonoke. Ko te kapa kei a ia te pakihiwi kaha, koia ka toa. 

Rārangi āpiti – Kua whakarārangi ngā kaiwhītiki tāroaroa o ia kapa i te tapa o te papatākaro. Kua takatū te kaitīkape ki te maka i te pōro. Nā, ka hāpainga ake ngā kaiwhītiki ki runga hei hopu i te pōro. Ko ngā rārangi āpiti nei te puna i hua mai ai te pōro ki te kapa whutupōro. Ki te kore e tōtika ngā rārangi āpiti, e kore te pōro e riro mai hei pirotanga mā te kapa. 

Rutu – Oma mai ana te kaikawe me te pōro i tōna ringa. Huakina mai te pakihiwi o te kairutu, ka tuohu, ka toro whakawaho te ringa. Ka tata mai te kaikawe, ka kōkiri te pakihiwi ki te puku tonu, kia pore ai ia ki raro. “Whiuuuuuuu,” te hamumu a ngā kaimātaki. “Hoooo” te ngunguru a te kaikawe pōro. Ki te manawanui te kapa, ki te wehi kore, e kore te hoariri e whakawhiti i tōna rārangi piro. 

Ketutanga – Nō muri i te rututanga, ka hinga te kaikawe pōro ki a Papatuānuku, ā, kua whakamātau te hoariri ki te muru i te pōro. Hei aukati ake, ka kuhu mai ngā kaitautoko ki te ārai atu i ngā kaimuru. Kua pei atu, kua pei mai. Kia tūpato, me kuhu rā anō ki te ketutanga mā te ‘kēti’. Kei a tātau, kei te Kapa Ōpango te tautōhito rawa mō te muru pōro, ko Richie McCaw tērā. 

Tatauranga Whakamutunga – Ahakoa ngā kupu katoa i roto i taku kupu taka, ko te mea nui, ko tēnei, arā, ko te tatauranga whakamutunga. Ka rere te pātai, “He aha te tatauranga whakamutunga?” Ko te tohu tēnei ko wai i hua, ko wai i toa! 

Nō reira, hei whakamutunga māku, kia mau tō titiro ki te pouaka whakaata, kia tahuri ō taringa ki te reo Māori e karanga ake nei i ngā kupu hou, i ngā rerenga hou e tutuki ai te whakataukī a ngā kaipāoho hākinakina, “Tākarohia te reo.” 

 Nā Tāmati Waaka, kaipāoho reo Māori mō te Ipu Whutupōro o te Ao, 2011  

 


Kāti, ko tā He Muka he whakaputa kōrero ki te reo Māori. Ko ngā tirohanga, whakaaro rānei kei roto i te tuhinga nei he mea whaiaro nō te tangata nāna te kōrero i tuhi. Ka mutu, kāore i te whakaatu i ngā whakaaro o, i ngā kōrero a, rānei, Te Taura Whiri i te Reo Māori, āna kaimahi, tana pae whakahaere, tana poari rānei, tae atu rā ki ngā tari, ngā pakihi rānei e whai pānga ana ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, ahakoa te hononga, hāunga i ngā mea kua āta whakahuatia ake ai.  Ehara ēnei tirohanga, whakaaro, kōrero rānei i te mea whakaiti, whakahē rānei, i te iwi, i te hapori, i te rōpū, i te tari, i te pakihi, i te tangata rānei