Tā Mātou Pono - Stuff NZ
Hei whakanui i tā rātou ekenga ki te huringa tau 160, kua tukuna tētahi whakapāha ōkawa e Stuff, te pakihi pāpāho nui rawa o Aotearoa, mō te kaha o tā rātou kaikiri me te ngākaukino ki te iwi Māori i roto i ā rātou pānuitanga. I tau mai te whakapāha nei whai muri i tētahi tūhuratanga i kōkirihia e ngā kaikawe pūrongo e 20 o Stuff, kia tātari i ngā pānuitanga i puta i a rātou mai i ngā tau 1800 tae noa ki tēnei wā.
I mahi tahi a Stuff ki Te Taura Whiri i te Reo Māori ki te whakamāori i te kōrero. Koinei te hua kua whakaputaina ki te ao.
Ehara i te mea rerekē te arowhānui i te ekenga o tētahi huringa tau nui; ka hoki kōmuri ngā mahara, ka whakaaro hoki ki tāu i takoha ai ki te iwi. Ka kitea ētahi mea pai, me ētahi āwangawanga anō. Nōnakuanei ka eke te huritau 160 tau o tō mātou niupepa tawhito rawa. Arā atu ngā niupepa e whakatata ana ki te 150 tau. I tēnei tau, ka whakanuia e te ipurangi o Stuff tōna huritau 20 tau. Nō reira e tika ana kia arowhānui anō mātou i a mātou anō.
Kāore e kore kua whai pānga ā mātou mahi pāpāho ki te hītori o Aotearoa, me te whakanohotanga o te manapori. I roto i tērā wā kua puta te hua o te uara o te pāpāho motuhake i hangaia rā e mātou. Heoi kei konā anō ngā kohete. Arā tonu te kīwaha o te ao pāpāho: ko mātou te kaipātari o te hunga mana nui. Engari kia uaratia e Stuff ināianei ko te mahi pono hei paearu matua mō ōna angitūtanga, ā, kua whakanōhia ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi ki te tūtohinga o te kamupene, e tika ana kia tahia tuatahitia e mātou tō mātou ake marae; kia tika ai anō hoki mātou.
I tēnei rā, kua tutuki tērā.
Hei whakaata tonu te minenga pānui o Stuff, i te taupori o Aotearoa – arā he maha ōna ahurea. Kua hiahia hoki mātou kia mōhio mēnā e hāngai ana ā mātou mahi pūrongo, ā mātou kōrero mō ngā rā hītori whai hiranga, tae atu ki ngā reo i ngā niupepa me ngā whārangi ipurangi, ki te kanorau o taua marea me te taupori. I roto i ngā marama ruarua, he āhua 20 te rahi o te hunga pūrongo me te kapa waihanga – e ārahingia ana e te ētita Pou Tiaki e Carmen Parahi – i tahuri ki te mahi uaua o te aromatawai i tō mātou ake hītori.
Ka toko ake ngā pātai, i whakahāweatia rānei e mātou te Māori, i whakaparahakotia e mātou te Māori, ā, i whai wāhi rānei mātou ki te hanganga o te pāpori whakatakē i te Māori? Me te pātai nui, i whakatutuki rānei mātou i ngā tikanga o tō mātou rārangi tikanga ētita o te tōtika, te tika me te tiro taurite mō tētahi wāhanga nui o tō mātou minenga pānui; o Aotearoa nei?
I tiro atu mātou ki te motu katoa, ki ngā rohe hoki. I tirohia ko ngā take tūkino tamariki, ko Parihaka, ko Pākaitore, ko ngā urutomo a te pirihimana ki Te Urewera, ko te Ture Takutai Moana, me ētahi atu take. Puta noa i ēnei tirotiro katoa, kāore i pai te pānui atu.
I roto i te 160 tau o te pāho i ngā take Māori, ka kitea he kaikiri, he kāpō rānei. Itiiti noa te wāhi whai tika, whai tauritenga rānei, mō te whakaatu i ngā take Māori. Tērā tētahi tuhinga i te uhi o tētahi niupepa i te rautau 1800 e mea ana “E rua anake ngā huarahi mō tētahi iwi mana kore ka pā ki tētahi iwi mana nui – ko te whakauru ki roto, ko te mate rānei”.
Ko ērā ngā momo whakaaro o ērā wā. Kō atu i te 100 tau mai i taua wā, ka noho whakawehe tonu ngā kōrero.
Inā koa ngā tohe mō te Ture Takutai Moana: “E noho māharahara ake nei te iwi o Aotearoa ki ngā tohe mō ngā motika a te Māori ki te takutai moana….” A tēnei rānei, “Ka noho wātea tonu ngā Pākehā ki te hīkoikoi i ngā takutai o te ākau o Aotearoa, engari e ātete tonu ana te Māori i te Kāwanatanga mō āna whakamahere mō te takutai moana”.
Ki tā ngā tātari a te Kaikawe Pūrongo Take ā-Motu o Stuff, a Charlie Mitchell, nā tō mātou reo he rite tonu te wāhiruatanga o Aotearoa; ko ngā Pākehā ki tētahi taha, ko ngā Māori ki tētahi. He tōtara wāhi rua; ko mātou, ko rātou.
I mea ake au ko te pono ināianei te paearu matua o ngā whakatutukitanga a Stuff. Ko au tonu kua tuhi, tēnā ki te kore te whakapono mai o te tūmatanui, kāore he mana o te mahi pāpāho. Otirā ko tētahi tino hoa haere o te pono, ko te kanorau. Mēnā i whāiti tā mātou tiro ki te iwi kotahi – ka mutu i pērā tonu mātou – kāore kē mātou i whai i te kanorau. Nō reira, kāore i tatū te mahi pono i ngā wā katoa. He wā anō – inā koa ngā rā o mua rawa – he tino kaikiri kē mātou. He wā atu anō – inā tata noa nei – kotahi noa iho te tirohanga atu, ko te tirohanga Pākehā kē.
E whakapāha ana ahau ki tēnā. E whakapāha ana ki te Māori. Kāore he paku painga o ā mātou pāpāho tirohanga iwi kotahi mō te oranga whānui o Aotearoa. Kāore hoki he mana o te whakapāha ki te kore e whai kiko te panoni; kia pai ake āpōpō, ā, haere ake nei. Kua tīmata mātou, engari, e roa a raro. Nā tō mātou Tumu Whakarae, tō mātou Rangatira, i whakauru mai ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi – te mahitahitanga, te whai wāhitanga me te haumarutanga –ki roto i tō mātou tūtohinga kamupene. Kua whakaū anō hoki te tari pūrongo i ngā mātāpono rā ki roto i tana whakaputanga inakuanei o Ngā Tikanga Mahi Ētita, e uru ai hoki ngā reo katoa o Aotearoa ki roto i ana whakaputanga.
Kua tūhono atu mātou ki Whakaata Māori hei whakapiki i te taha ki ngā pūrongo Māori. I tā mātou pūrongo o NZ Made/Nā Niu Tīreni, i tīhorea mai ngā hakihaki o te hītori o Aotearoa me ngā kūrakuraku o te waihanganga mai o tēnei motu. Kua hangaia e mātou he wāhanga Pou Tiaki, mātua ake ki te whakaatu i ngā take Māori, ā, mō muri atu, kia whai kanohi hoki ētahi atu e tokoiti ana. Kua tīmata ake ā mātou whakamāori i ētahi pūrongo ki te reo Māori. E ū ana hoki a Stuff ki te whakapiki i te rahi o ngā kaikawe pūrongo Māori ki roto ki ō mātou tari pūrongo.
Kua waihangatia e mātou te tūranga o te ētita Pou Tiaki, hei whakatenatena i te kanorau ki roto ki ō mātou whakaaro, mahi hoki. He tangata reo Māori tō mātou kaikawe pūrongo hou a Joel Maxwell mō te Taiwhanga Pāpāho o te Whare Paremata. Ko tāna he aronui ki ngā tōrangapū mai i te tirohanga ao Māori. Ka mutu, he kaikawe pūrongo hou anō tō mātou a Torika Tokalau kei Tāmaki-makaurau, mō ngā take o Te Moananui-ā-Kiwa. Heoi ehara kē tēnei whakaūnga i te mea whakarite ka wareware noa.
Kei te roanga o te huarahi ki mua ka whakaū mātou i ā mātou mahi pāpāho mō te katoa o Aotearoa ka tahi, ko te whakatika hoki i te tūhononga ki te iwi Māori ka rua. Mā te wā e kitea ai tōna pēheatanga, ā, he wā anō hoki e tutuki ai pea te waewae.
Engari, ka mau tonu mātou ki te whakatika i a mātou anō.
Hononga whaipānga:
Kāti, ko tā He Muka he whakaputa kōrero ki te reo Māori. Ko ngā tirohanga, whakaaro rānei kei roto i te tuhinga nei he mea whaiaro nō te tangata nāna te kōrero i tuhi. Ka mutu, kāore i te whakaatu i ngā whakaaro o, i ngā kōrero a, rānei, Te Taura Whiri i te Reo Māori, āna kaimahi, tana pae whakahaere, tana poari rānei, tae atu rā ki ngā tari, ngā pakihi rānei e whai pānga ana ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, ahakoa te hononga, hāunga i ngā mea kua āta whakahuatia ake ai. Ehara ēnei tirohanga, whakaaro, kōrero rānei i te mea whakaiti, whakahē rānei, i te iwi, i te hapori, i te rōpū, i te tari, i te pakihi, i te tangata rānei.