Ko Leon Te Haroto Hunia i a ia e tamariki ana (nā Maraea Hunia tēnei whakaahua)

E whai ake nei tētahi kōrero nā Leon Hunia, mō te wā i tīmata ia i te kura o Te Teko i te tau 1946. E whakatauira ana te kōrero nei i te rere o ngā whakaaro, waihoki o te reo o taua wā. Tēnā rā koe e te Pāpā. Kia mōhio koe he kāinga tūturu, he kāinga tino pai, he kāinga manaaki, he kāinga kī i te aroha a Te Teko. E hia wā kua rongo au ki waku kuia, koroua hoki e tuku kōrero ana ki ngā marea e tau mai ana ki tēnei wā kāinga. Te nuinga o ngā kuia, koroua hoki he ngāwari ā rātou kōrero ki a mātou ngā rangatahi, ngā tamariki nohinohi hoki. I runga i wēnā āhuatanga he tino pai tā mātou nohonga i te wā kāinga. Engari anō, kua whiu te kōrero o ngā tamariki kua tīmata i te kura tuatahi, tuarua hoki, “Ka ngau te wehi o ngā mahi a ngā māhita i wēnei kura.” Te nuinga hoki o ngā māhita o ō mātou kura he kiritea, arā, he Pākehā. Te kōrero o ō mātou pākeke, “Aroha atu ki a rātou ahakoa ngā wero, ngā aha noa iho. Ko tō mahi he whakarongo me te takoto o ngā kōrero ngāwari ahakoa ka tae mai te mamae ki a koe. Waiho wērā āhua ki te kura. Kia kaha koe i ngā wā katoa.” Koinā te pounamu mō mātou ngā tamariki o Te Teko whānui. Te nuinga o mātou ngā nohinohi kātahi anō ka tīmata te haere ki te kura e mōhio tau anō ki ngā mahi rerekē a ngā māhita i te kura tuatahi o Te Teko. Ahakoa te nuinga o mātou kāre e pīrangi ki te haere, ka whakarongo tonu mātou ki ō mātou pākeke, mātua katoa. Ka haere tonu mātou i runga i te pōhēhē.

Pērā i ahau, i kī mai tōku whaea me haere ahau. I a au e hīkoi ana  ki te kura, ka tiro au i te mīhini tuku penehīni ka huna au ki muri, i runga i ngā mahi a te mataku e āhua pōhēhē ana au kāre taku māmā i kite mai i a au, i taku mahi nanakia. Ka tū au ki muri i te mīhini, me te mataku haututū. Heoi anō, ka haere te wā ka tae mai a Mihi Watene ko  ia te tumuaki o ngā kōtiro o te kura. I tana taenga mai ka āta hāmama mai taku māmā ki a ia. “Haria te tamaiti nā ki te kura.” I pōhēhē au kāre taku māmā i kite mai i a au. Tere tonu te haere mai o Mihi ki te pupuri i tōku ringa me te kōrero ngāwari mai. “E Te Haroto he pai te kura kei reira ō hoa tākaro.” Ahakoa e hia wā au e rūrū ana tōku māhunga. Ka kī atu au “Kei te marae aku hoa.” Kāre au i tino pīrangi te haere. Kia mōhio koe i patua mātou e ō mātou māhita ia rā, ia wiki. Mō te aha? Te nuinga o ngā patunga ko te kōrero i te reo Māori.

I tētahi wā i huri mai tētahi o mātou, ko Tamahou Te Poono tōna ingoa, ki te pātai mā wai e ako ia te kōrero Pākeha, te kōrero tika hoki mō te haere ki te wharepaku. Waimaria ia i reira wētahi o mātou e kī ana, “Mā mātou hoki.” Ka ākona ia e mātou  ki te kōrero Pākehā. Taua akoranga he mahi tino uaua. Te mutunga o tana akorangatanga, tino koa a ia, nō te mea kua taea e ia te pātai mō te wharepaku ki te māhita.

Tino menemene a Tamahou nā te mea kua āhua mōhio ia ki te kōrero i te reo Pākehā. I te rangi e whai ake, i a mātou e noho tahi ana i te papa o tō mātou rūma – ko te māhita e tuhi ana i te papa pango – ka hikina e Tamahou tōna ringa ki tana taringa (he tohu tērā ki te pātai ki te māhita). Tere tonu te tango mai o Tamahou i tōna ringa ki raro. E whā pea ngā wā a ia e pērā ana. I kata wētahi o mātou. Ka huri mai te māhita, ka patua ētahi o ngā tamariki tata ki a ia. Ētahi o ngā tamariki i patua kāre i kata. Heoi anō, ka huri mai anō te māhita ka kitea te ringa o tō mātou hoa e āhua piri ana ki tana taringa. “Āe tama, he aha tō pīrangi?” Kua tino mīharo katoa mātou ki a ia, ki tana toatanga. Kei reira katoa mātou e tatari ana ki tōna reo Pākehā nā ētahi o mātou ia i ako. Ka tatari mātou ka puta mai te pātai a te tama nei. Ana, ka huaki mai te kōrero Pākehā a Tamahou.

“Yes miss ‘av a piss.”

Ka tiro mātou ki te kanohi o te māhita, e whakaaro ana mātou kua tino toa tō mātou hoa. Koia te toa o tō mātou rōpū. Engari kua rerekē te āhua o te māhita. Kua puta mai ngā tino weriweri o ōna whakaaro.

Ka tangohia mai tana rākau mānuka ka patua tō mātou hoa. Ka tino hauhautia e te māhita te tama nei. I patua hoki wētahi o ngā tamariki tata atu ki a ia. Kātahi te māhita weriweri.

Heoi anō, i haere tonu mātou ki te kura me te whakarongo ki a Tamahou e kī ana ki ngā tama i ako i a ia ki taua kōrero. Ko tāna kī “Nā koutou au i whakahē.” Heoi anō, mai i tērā wā ki tēnei, e mīharo tonu ki te toatanga o Tamahou me te kata aroha. Moe mai e te toa.

Kāti, ko tā He Muka he whakaputa kōrero ki te reo Māori. Ko ngā tirohanga, whakaaro rānei kei roto i te tuhinga nei he mea whaiaro nō te tangata nāna te kōrero i tuhi. Ka mutu, kāore i te whakaatu i ngā whakaaro o, i ngā kōrero a, rānei, Te Taura Whiri i te Reo Māori, āna kaimahi, tana pae whakahaere, tana poari rānei, tae atu rā ki ngā tari, ngā pakihi rānei e whai pānga ana ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, ahakoa te hononga, hāunga i ngā mea kua āta whakahuatia ake ai.  Ehara ēnei tirohanga, whakaaro, kōrero rānei i te mea whakaiti, whakahē rānei, i te iwi, i te hapori, i te rōpū, i te tari, i te pakihi, i te tangata rānei.