He Hokinga Mahara - Ngā Mahi Waihanga Kupu Hou o Mua

Tēnā koutou kei ngā hoe whakatere i te waka whakarauora i te reo Māori,

I tēnei wā kei te haruru te whare o Te Taura Whiri i te Reo Māori i a mātou e whakarite ana mō Te Wiki o te Reo Māori me te huringa tau 50 o te whakatakotoranga o te petihana mō te Reo Māori. He nui ngā kaupapa whakanui kei te whakahaerehia nō reira kia areare taringa mai koutou.

Ko tētahi o ngā kaupapa nunui kei te aroaro i tēnei wā ko te mahi kohikohi me te waihanga i ngā kupu hou. He kaupapa matua tēnei mō te whakarauoratanga o te reo Māori, i te mea, e ora ai te reo me uru atu ia ki ngā horopaki katoa o te ao hou nei, ko te kupu hou te piriti e kore ai tātou e mate ki te whati i te kōrero Māori hei kōrero, hei whakaahua rānei i tētahi mea.  

E kī ana te kōrero me titiro whakamuri kia haere whakamua, hei whakatinana i tēnei kōrero kua hoki mahara atu ki ngā pūnaha taketake o Te Taura Whiri mō te kohi me te waihanga i ngā kupu hou. Kua whakaahuatia mai ēnei āhuatanga e te atikara nei, kua unuhia mai i te karere o He Muka, i te marama o Mahuru, 1991. 

NGĀ KUPU HOU

He mahi uaua te rapu me te whakatakoto i ngā kupu hou e puta atu ana i te Taura Whiri i te Reo Māori. Ko te tūmanako hoki o te Taura Whiri mehemea he kupu Māori tūturu e mōhiotia ana, me mau ki aua kupu, kaua ki ngā kupu i ahu mai i te rangi o te kupu. Tēnā koia, ko tēhea te kupu Māori ake? Ko te 'toa', ko te 'kūaha', (ko te 'tatau') rānei? Kei roto i te Papakupu a te Wiremu ngā kupu Māori tinitini, ko te nuinga kāhore kē e whakamahia ana. Mehemea kāhore he kupu Māori a Wiremu, ka noho te Taura Whiri ki te wetewete i ngā kupu hou, ka kimi i te pūtake mai o aua kupu.

Ko tētahi mahi a te Taura Whiri he haere ki roto i ngā rohe o te iwi Māori ki te kimi i ngā whakaaro o ngā kaumātua me ngā kuia. I roto o Ngāitai te Taura Whiri e kimi kupu hou ana. I reira ka pātaingia e tētahi: "He aha te kupu Māori mō te 'microwave'?" Kātahi ka wetewetea te kupu nei ki te 'micro' me te 'wave'. He maha ngā kupu Māori mō te 'micro', arā he 'nohinohi', he 'paku', he 'iti'. Ko te kupu Māori mō te 'wave', he 'ngaru'. Whakataungia ake i taua hui tonu he kupu hou, arā 'ngaruiti' mō te 'microwave'. Kāhore te Taura Whiri e kī ana me whai mai te iwi whānui i ā rātou kupu. Mehemea he kupu kē atu a tētahi, ā, he pai ake, kāhore e taea e te Taura Whiri te whakahē, engari he aha te hē o te ōrite o ngā kupu hou i roto i ngā iwi? Ā tōna wā ka tāia ngā kupu hou katoa a te Taura Whiri hei tohatoha ki te ao whānui, ā, ko te tūmanako kia āta whiriwhirihia ēnei kupu e te katoa ka tono mai i ngā whakahē i ngā mihi rānei. Otirā, ko tā ngā iwi e tautoko, e whakaae ai, ka waiho hei tino whakarangatira i te reo.

 


Kāti, ko tā He Muka he whakaputa kōrero ki te reo Māori. Ko ngā tirohanga, whakaaro rānei kei roto i te tuhinga nei he mea whaiaro nō te tangata nāna te kōrero i tuhi. Ka mutu, kāore i te whakaatu i ngā whakaaro o, i ngā kōrero a, rānei, Te Taura Whiri i te Reo Māori, āna kaimahi, tana pae whakahaere, tana poari rānei, tae atu rā ki ngā tari, ngā pakihi rānei e whai pānga ana ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, ahakoa te hononga, hāunga i ngā mea kua āta whakahuatia ake ai.  Ehara ēnei tirohanga, whakaaro, kōrero rānei i te mea whakaiti, whakahē rānei, i te iwi, i te hapori, i te rōpū, i te tari, i te pakihi, i te tangata rānei.