Ko Whatarangi Winiata me tana whānau i te pō o Ngā Tohu Reo Māori 2018. (Nā Te Taura Whiri i te Reo Māori tēnei whakaahua)

Me mihi ka tika ki Te Taura Whiri i Te Reo i te ātaahua o tā tātou noho tahi i te pō nei, e whakanuia nei te kiriūka, te tōngakingaki o tēnā, o tēnā. Me mihi anō hoki i runga i te hononga i waenga i a tāua, Te Taura Whiri me Ngāti Raukawa.

Nō te mutunga o ngā tau whitu tekau, i whakatakotohia e Pāpā ki mua i te Minita Māori o taua wā, i a Duncan McIntyre te whakaaro kia whakatūria ai tētehi Kaikōmihana mō te reo, ā, e rima tau pea i muri mai ka tū ko Te Taura Whiri.

E tika ana kia mihia te hunga kua whakawhiwhia ki tēnei tohu i roto i ngā tau. E ngā pāpā e Pou, Te Wharehuia, Tā Tīmoti, Huirangi, tatū atu ki a koe e te whaea Iritana, e rongo ana a Pāpā i tōna iti i te taha o ngā maunga teitei nei, o ngā pouwhakatupua tonu o te reo.

Kua rima tekau tau a Pāpā e pakanga ana mō te reo Māori te take. Ka hoki mai ia, otirā mātou te whānau i Canada i te tau 1973 ka tīmata tana pakanga mō te oranga tonutanga o te reo i roto i a Ngāti Raukawa, Ngāti Toa me Te Āti Awa.

I kitea e ia i tērā wā, kua mōioio, kua mohorīrīwai, kua tāmatemate te reo i waenga i ngā iwi nei. Kāore te reo i te rangona i waho i ngā pōwhiri i runga i ngā marae. Kotahi anake i raro i te 30 tau te pakeke i mōhio ki te reo o roto mai i te 30,000 tāngata o ngā iwi nei.

Ka waihangatia te mahere whakapakari i ngā iwi e toru, a Whakatupuranga Rua Mano i te tau 1975, ā, ko te oranga tonutanga o te reo tētehi o ngā mātāpono. E hia kē ngā hui, wānanga, kaupapa i whakahaeretia i ngā tau rua tekau mā rima mai i te tau 1975 ki te tau 2000. Tokomaha ngā pakeke o ngā iwi i haere mai ki te manaaki i te mahere. I ākona hoki a Pāpā e ngā kaumātua nei ki te kōrero Māori. E kore e mutu ngā mihi a Pāpā ki te tōhaunui, ki ngā ringa hora nui o ngā kaumātua o ngā iwi o te motu.

I nāianei, e rangona ana te reo i ngā tiriti, i ngā toa, i ngā kura, i ngā kāinga o Ōtaki, ka mutu e kīia ana he tāone reo rua a Ōtaki. Ko te reo Māori te reo matua o te kāinga mō te 50 ōrau o ngā whānau Māori o Ōtaki. 

Nō reira kua manawakairoke, kua kiriūka, kua tōngakingaki hoki a Pāpā mō te reo Māori te take i ēnei 50 tau. I roto i ngā tau, ko tōna whānau tonu, āna tamariki tokowhā me tō mātou Māmā te papa, te hunga whakamātau i ōna whakaaro, i ana rautaki, i ōna wawata. Ko Māmā tonu tōna tuarā i ēnei tini tau.

“me pai ake ō tamariki i a koe ki te kōrero Māori, me pai ake ā rātou tamariki i a rātou ki te kōrero Māori”

Hei whakakapi ake, i te tau 1974 i tae atu a Pāpā ki tētehi hui whakarauora i te reo i Tāmaki. He mea karanga te hui nei e tētehi mātanga reo o taua wā. Ko tā te mātanga nei, e kore te reo Māori e ora, kua oma te hōiho, kua katia te kēti, kua tūreiti e te iwi. Ka pātai atu a Pāpā, me pēwhea e ora mai anō ai te reo? Ka kī atu te mātanga, kua tūreiti e te iwi. Ka tohe tonu a Pāpā, ka tōaitia tana pātai. Me pēwhea e ora mai anō ai te reo? Ko tā te mātanga, me pai ake ō tamariki i a koe ki te kōrero Māori, me pai ake ā rātou tamariki i a rātou ki te kōrero Māori, me pērā te āhua mō ngā whakatupuranga e rima. Me pai ake ia whakatupuranga i tērā ō mua ki te kōrero Māori. Hei reira pea ka ora te reo Māori i tō whānau. Nō konā i mea te mātanga raka e kore te reo e ora. Ka mihia ia e Pāpā, ka hoki ki te kāinga ki te whai i tā te mātanga i kī ai. E toru Kirihimete ki muri i mea mai a Pāpā, kua tutuki te wāhi ki a ia, he pai ake ana tamariki i a ia ki te kōrero Māori.

Nō reira e te iwi, ko tā Pāpā ki a koutou i tēnei pō, he rautaki ā-whānau tēnei. Me oati koutou ngā matua ka pai ake ā koutou tamariki i a koutou ki te kōrero Māori. Me oati noa iho. Ehara i te mea me pūtea nui, me ture Pāremata rawa e tutuki ai. Me whakatau i nāia tonu nei, ka pai ake ō tamariki i a koe. Me oati hoki ā koutou tamariki, ka pai ake ā rātou tamariki i a rātou, ā, haere ake nei ngā whakatupuranga. Hei reira ka ora te reo i tēnā whānau, i tēnā whānau huri noa i te motu, ka ora mai anō te reo.

Kāti, ko tā He Muka he whakaputa kōrero ki te reo Māori. Ko ngā tirohanga, whakaaro rānei kei roto i te tuhinga nei he mea whaiaro nō te tangata nāna te kōrero i tuhi. Ka mutu, kāore i te whakaatu i ngā whakaaro o, i ngā kōrero a, rānei, Te Taura Whiri i te Reo Māori, āna kaimahi, tana pae whakahaere, tana poari rānei, tae atu rā ki ngā tari, ngā pakihi rānei e whai pānga ana ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, ahakoa te hononga, hāunga i ngā mea kua āta whakahuatia ake ai.  Ehara ēnei tirohanga, whakaaro, kōrero rānei i te mea whakaiti, whakahē rānei, i te iwi, i te hapori, i te rōpū, i te tari, i te pakihi, i te tangata rānei.