He pēhitanga te whakature kano āraimate

Hei kaiako reo Māori ki tētahi Kura Tuarua Pākehā nei, he angiangi kē mātou kei te papa otiia, he pērā anō te āhua ki roto i ngā tū kura maha o te motu. Tēnā, he uaua te kimi mai he kaiako Māori kātahi, ka rua he kaiako kōrero reo Māori pai nei, ka mutu, kia whakaako i te reo Māori mā te reo Māori. Heoi anō, ko te pātai nui ia, ka pēhea tēnei whakaturetanga e whai pānga ki te puna kaiako whānui kua angiangi kē otiia ia, te puna pāti  kaiako reo Māori.  

Tā ōku kahika a Wī Te Tau Huata rāua ko tōna taina a Te Ōkanga Huata whakamahuki mō tā rāua waiata a Tūtira hei kapitanga kōrero ārahi mā tātau: 

Tūtira mai ngā iwi, tātau tātau e,
Whāia te māramatanga me te aroha, e ngā iwi
Kia tapatahi, kia ako tahi rā
Tātau, tātau e!

Koia hei whakamaharatanga, hei whakaarotanga ake mā te hunga whakahē i te kano āraimate. Ko ngā kōrero mārama, tika rānei me kimi ake hei whakamōhiohio ake i a tātau mō te KOWHEORI-19. Me whai e tātau te mea ngaro, te mea tika, me kī ngā kōrero meka e pā ana ki te KOWHEORI-19. Kia kaua tātau e noho pārurenga ki ngā kōrero teka e hia nei e rere āwhiowhio ana i te ipurangi. Kei konei anō he mate kē. Kei te ipurangi ngā kōrero teka, ngā kōrero e hia nei e whakaaweawe ana i ngā whakaaro o te hunga pānekeneke, ā, ahakoa tāu ka tohe atu ai ka kitea he kōrero taunaki, ehara i te mea me pono, hei kīnaki i ō whakaaro pōhēhē.  

Kāti, ka tae mai tētahi o ōku hoa ki tōku whare ki te whakatika i te tuanui, he kaituanui a ia. Mōhio ana au he tangata whakahē a ia i te kano āraimate. Heoi anō, nōna ka mahi nei i tāna mahi ka whakahangareka atu ka kī atu au. “E kare, kei te hē katoa ō mahi whakatika i tōku tuanui, kaua e pērā, me pēnei kē te mahi!” Ka titiro mākutu mai a ia ki au ka whakahoki kōrero mai ai – “E kī rā, he kaiako kē koe, ko koe ki tōu ao, ko au ki tōku.” Koira tāku i whakapae ai ka whakahokia mai ki a au, me te aha,  ka kotahi atu taku urupare. “Āe rā, tika rawa atu tāu, waihoki ehara koe i te kaipūtaiao, te mātanga rongoā rānei otiia, te āhua nei e mōhio nui ake ana koe i tērā hunga, nē… he tū whakahīhī kē tōu ki ō rātou pūkenga, mahi wānanga, mahi rangahau, wheakotanga, tohungatanga anō hoki ka roa rātau e whai nei i tēnei ao”. I konei, ka rākaunui ake ōna whakaaro.

Heoi anō, kia hoki kōmuri ngā whakaaro ki te wā o te mate urutā o nanahi tau i 1918 hei akoranga mā tātau i inamata nei. I taua mate urutā ka riro ko ō tātau kahika e kai ana i te papa, hei taonga ki te pō. I tērā wā he momo noho taratahi anō i whakahaere ōpakihia e ngā Pākehā otiia, ki a tātau anake te Māori. I kore i whakaaetia ai ō tātau kahika tomonga e te Pākehā ki ngā tāone kia kimi rongoā ai i ngā rata Pākehā. Āe rā hoki, i aukatihia te tomonga a ō tāua kahika e te Pākehā nō tō rātau wehi, e ai ki te kōrero, koi pāngia anōhia rātau ki te mate urutā e ō tāua kahika. Te mutunga mai o te kaikiri! Mēnā rā he take hei tautohe, hei whakakore atu rānei i tēnei whakaturetanga a te Kāwanatanga i te rā nei, koia pea tēnei. Otiia, ko te hunga e tika ana me tohe atu, me porotēhi atu, ko te hunga kaumātua o te rā nei e mōhio tonu ana ki ēnei kōrero hītori, inā hoki i mate, i pā, i wheako tonuhia ai e ō rātau mātua ake, kaumātua ake anō hoki. Otiia, kāore au e kite ana i ō tātau kaumātua e whakahē ana i tēnei take. ‘…Kia mau ki ngā rākau a te Pākehā.’ Hei tā ngā raraunga mō taua wā rā ka kōtata atu ki te 50 Māori o roto i te 1000 ka mate i te mate urutā o taua wā rā, ka mutu, he whakarea 8 tērā ki ō te Pākehā i mate ai. Nā reira, kei ngā kōrero meka ngā kōrero pono, ngā kōrero whakatonu hei aronga mā tātau.  

Kāti, kia kōrero matatika. E ao kē ana nō te tangata te tikanga e whakaae ai, e whakahē ai rānei ki te whakawhiwhi i te kano āraimate. Manohi anō, he utu anō kei ngā taha e rua pai mai, kino mai otiia, tētahi taha kei raro e putu ana.

Ahakoa, nōku te tikanga, ehara i a au te tikanga kia whakamate tangata kē atu. Koia tonu he tūponotanga nui tonu e hua ake o te kore e whiwhi ai i te kano āraimate. Nā reira, e mea ana te hunga whakahē i te rongoā āraimate nō rātou te tikanga otiia, te āhua nei kua wareware anō i a rātou ngā haepapa o te manaaki tangata e kite ai i ngā marae, me ngā kāinga maha anō hoki.

He nui ā tātau kōrero hei ārahi i a tātau kei te hāngai ki tēnei take tonu, pēnei me te whakataukī nei. ‘I hea rā koe i te tangi a te Pīpīwharauroa.’ Ko te whakamāoritanga iho ka hāngai ai ki te hunga ka tae noa atu ki te hauhaketanga, ki te kai otiia, kāore e kitea ana i te wā o te ngaki, i te wā o te mahi. Ko te mate ia, e kore e taea te aukati i te horapa haeretanga o te KOWHEORI-19  te haere tonu ake nei. Ko te hunga whakahē, kāore i whiwhi i te rongoā āraimate me uru anō rātau ki ō tātau hōhipera hei whakaora, hei manaaki i ō tātau nēhi, tākuta engari me toro ki te pūnaha hauora whānui. Inā rā hoki, nō rātau te whakatau, koi kuhu rānei tēnei hunga i mua atu i ērā i whai nei i  te rongoā āraimate me kuhu ki ngā hōhipera mō ētahi atu take hauora kē. Tā te kōrero Pākehā, nāu tō moenga i whakarite, tēnā moea iho. Me whakaaro Māori rānei tātau, ahakoa he whakaaro matapiko ā rātau whakatau?  

Kāti, kia hoki ake ki te kaupapa o tēnei tohe tonu, me whai rānei e ngā kaiako katoa te rongoā āraimate. Kia kōrero mō tōku kura ake. Ki taku kite, kotahi anake kua kore i whai, ā, kua wehe atu. Heoi anō, i roto i ngā kura waenga, kura tuatahi hoki he rerekē anō, nā te mea kāore e whakaaetia ana te rongoā āraimate mō te hunga tamariki kei raro i te 12 te pakeke i tēnei wā. Nā reira, mēnā rā ka kore te kaiako e hiahia tiaki i tēnei hunga pānekeneke nā te kore whiwhi, e tika ana me puta rātau i tēnei karangatanga mahi rangatira.

Wai ka hua, wai ka tohu ka pēhea nei tō tātau ao ki tua otiia, mēnā rā ka titiro whakamuri he urupare pea kei reira. Tā te mate rewharewha, te mate whakamemeke anō hoki he matapihi whakamōhiohio i a tātau. Kia kaha tā tātau akiaki i ō tāua uri kāore anō kia whiwhi i tēnei rongoā āraimate. “Tūtira mai ngā iwi, tātau tātau e!”

 


Kāti, ko tā He Muka he whakaputa kōrero ki te reo Māori. Ko ngā tirohanga, whakaaro rānei kei roto i te tuhinga nei he mea whaiaro nō te tangata nāna te kōrero i tuhi. Ka mutu, kāore i te whakaatu i ngā whakaaro o, i ngā kōrero a, rānei, Te Taura Whiri i te Reo Māori, āna kaimahi, tana pae whakahaere, tana poari rānei, tae atu rā ki ngā tari, ngā pakihi rānei e whai pānga ana ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, ahakoa te hononga, hāunga i ngā mea kua āta whakahuatia ake ai.  Ehara ēnei tirohanga, whakaaro, kōrero rānei i te mea whakaiti, whakahē rānei, i te iwi, i te hapori, i te rōpū, i te tari, i te pakihi, i te tangata rānei.